Zonder rijke taal
geen rijke taalontwikkeling
Wat is rijke taal?
Luister je het verhaal liever?
Klik dan hierboven op play.
Wat precies rijke taal is, lijkt ingewikkeld, maar intuïtief weet iedereen het wel. Soms begin je in een boek of een tekst en stop je al snel weer met lezen. Het kan natuurlijk zijn dat de tekst te moeilijk is of het onderwerp niet interessant. Maar de kans is groot dat je het gevoel hebt dat je niet meegenomen wordt door de schrijver. Je kunt niet precies vertellen waarom, maar de personages spreken je niet aan, de gebeurtenissen voelen niet echt of je raakt de draad kwijt omdat er teveel informatie in de tekst staat. In zo'n geval kan het zijn dat de taal onvoldoende rijk is om je te kunnen boeien. Wat zijn de kenmerken van teksten waarin je wel verder leest?
In het huis naast de toren woont de vuurtorenwachter Augustus met zijn dochter. Een klein tuintje hebben ze en een rotsig strandje, waar altijd wel wat aanspoelt. Vroeger zaten ze daar vaak de hele avond, terwijl het licht ver boven hun hoofd in het rond draaide. Dan maakte Augustus een vuurtje en uit de haven kwamen bootjes aangevaren met piraten erin. Die kwamen dan om het vuur zitten, aten geroosterde vis en zongen de hele nacht. Drink- en vreetliedjes zongen ze, droevige verlangliedjes, maar ook hele verschrikkelijke, over de Geheimen van de Zee, waar het meisje tegelijk bang en blij van werd, waarna ze meestal bij haar moeder op schoot kroop.
Maar nu komen er nooit meer piraten, en vuurtjes maakt haar vader ook niet meer.
(Annet Schaap: Lampje)
Zin om door te lezen
Een rijke tekst verrast je en maakt je nieuwsgierig. Je hebt zin om door te lezen door de manier waarop de tekst is geschreven. Er is misschien een bijzonder perspectief gekozen, het taalgebruik is direct en aansprekend of juist poëtisch of de schrijver heeft ervoor gezorgd dat de tekst humoristisch is of spannend. In rijke teksten hebben schrijvers een eigen 'toon'. Je voelt je als lezer thuis in hun teksten.
Geen overuren
Als je een rijke tekst leest, kun je je gemakkelijk concentreren op wat de schrijver ervan te vertellen heeft en hoeven je hersenen geen overuren te draaien om te begrijpen wat er staat. Dat komt omdat je de verbanden tussen de verschillende onderdelen in de tekst niet zelf hoeft te leggen. Dat heeft de schrijver al voor je gedaan. Verbanden leggen kan op veel manieren: doordat de schrijver je door de tekst loodst door dingen te herhalen, door signaalwoorden te gebruiken (verder, daarom...) of door korte en lange zinnen af te wisselen en verbindingswoorden te gebruiken (en, maar, dus).
Het flakkerende licht van de traanlampen viel op de magere borstkas van het kind, zodat zijn dunne ribbetjes duidelijk te zien waren. Hij snikte met korte stotende uithalen. Het jongetje was pas een paar maanden oud; hij had nog niet eens een naam. En hij was zo mager dat hij waarschijnlijk toch dood zou gaan. Dus kon je hem beter nu opeten.
(Rob Ruggenberg. IJsbarbaar)
Rijk taalgebruik
Rijke teksten vallen ook op door hun rijke taalgebruik. Schrijven is een creatief proces en de schrijver heeft in rijke teksten de gelegenheid gekregen de tekst te maken die hij wil. Er zijn hem geen beperkingen opgelegd (bijvoorbeeld dat er bepaalde woorden in de tekst moeten voorkomen of dat de woorden niet langer mogen zijn dan twee lettergrepen). Dat heeft ervoor gezorgd dat het taalgebruik origineel is en veelzijdig. De schrijver gebruikt ook laagfrequente woorden als dat zo uitkomt (woorden die in het mondelinge taalgebruik niet zoveel voorkomen). Dat betekent niet dat teksten met rijke taal per se literair zijn. Ook in boeken over sporters of in streekromans kan heel goed sprake zijn van rijke taal.
Rijke taal in het onderwijs
Hele boeken
Als we het hebben over rijke teksten in het onderwijs bedoelen we iets heel specifieks: teksten die bijdragen aan taalontwikkeling (dus aan begrip en woordenschat). Sommige leerlingen zijn afkomstig uit minder talige gezinnen. Omdat thuis niet de gelegenheid voor hen is om een rijke taal- en kennisbasis op te bouwen, hebben ze de school nodig om hen te voorzien van rijke taal en rijke teksten. Dat soort teksten voldoet aan de kenmerken die hierboven zijn genoemd. Maar er is meer. In onderwijs dat gericht is op taalontwikkeling staat het lezen van hele boeken centraal, omdat daarin sprake is van een voldoende rijke context en voldoende herhaling van woorden, begrippen en concepten. Het gaat dan altijd om boeken die niet verarmd zijn door AVI/CLIB.
Verhalende fictie leidt meer tot taalontwikkeling dan non-fictie. Non-fictie is vaak te fragmentarisch met kleine stukjes tekst en veel afbeeldingen. Rijke verhalende non-fictie kan wel goed worden gebruikt, maar is moeilijk te vinden. Losse verhalen nodigen minder uit tot doorlezen dan hele boeken. Als er te weinig samenhang tussen verhalen in een verhalenbundel is, is de context te weinig rijk voor het ontwikkelen van begrip en woordenschat. Boeken die bijdragen aan taalontwikkeling zijn bovendien relatief moeilijk. Afbeeldingen leiden niet af, maar helpen mee om het verhaal te begrijpen.
Teksten
Korte teksten die los van elkaar worden gelezen, zijn minder ondersteunend voor de taalontwikkeling dan hele boeken. Als leerlingen alleen losse teksten lezen, zoals in veel methodes voor leesbegrip gebeurt, ontstaat onvoldoende taalontwikkeling. Als in het leesbegripsonderwijs teksten worden gebruikt, is dat pas als het voorlezen en vrije keuze lezen in boeken goed is geïmplementeerd. Het verdient aanbeveling om te werken met tekstsets (teksten die bij hetzelfde thema horen en oplopen in moeilijkheid zodat de ene tekst een scaffold (ondersteunend) kan zijn voor het begrijpen van de andere). In tekstsets kunnen heel goed losse verhalen en teksten uit rijke informatieve boeken worden opgenomen (bijvoorbeeld uit de boeken van Arend van Dam, Jean Paul Schutten of Bibi Dumon Tak).
Voorlezen en vrije keuzelezen
Door niet te dunne en niet te eenvoudige hele boeken voor te lezen, het liefst rond wereldoriëntatie-thema's, en door leerlingen te motiveren om zelf te lezen, ontwikkelen ze rijke taal. Op deze website gebruiken we het begrip 'vrije keuze lezen' in plaats van 'vrij lezen' omdat vrij lezen impliceert dat lezen vrijblijvend zou zijn. Niets is minder waar. Voorlezen en vrije keuze lezen van rijke taal vormen de basis van goed onderwijs waarin leerlingen komen tot taalontwikkeling.
Meer weten?
Webinar Rijke Taal
Bekijk de webinar van 29 sep 2021 waarin Anneke Smits meer vertelt over Rijke Taal
Boek Rijke Taal
Anneke en Erna schreven samen een boek waarin ze uitvoerig ingaan op het gebruik van Rijke Taal
Webinar
Begrijpend lezen in online onderwijs